Węgiel aktywowany na biegunkę – fakty i mity

Czym jest węgiel aktywowany?

Węgiel aktywowany (leczniczy) to produkt pochodzenia organicznego, który został poddany specjalistycznej obróbce termicznej. Proces ten nadaje mu strukturę o bardzo dużej powierzchni, która umożliwia efektywną adsorpcję gazów, toksyn oraz niektórych substancji chemicznych w obrębie przewodu pokarmowego. Po podaniu doustnym wykazuje działanie wyłącznie miejscowe. To oznacza, że nie ulega wchłanianiu do krwiobiegu.¹

Na czym polega mechanizm adsorpcji?

Węgiel aktywowany działa poprzez adsorpcję – czyli wiązanie cząsteczek (np. toksyn, leków, gazów) na swojej silnie porowatej powierzchni. Nie wchłania substancji do wnętrza (tak jak w przypadku mechanizmu absorpcji), lecz zatrzymuje je na zewnętrznych i wewnętrznych ściankach mikroporów. Dzięki ogromnej powierzchni właściwej i właściwościom hydrofobowym skutecznie przyciąga i neutralizuje wiele związków organicznych i chemicznych. W praktyce medycznej węgiel aktywowany stosowany jest doustnie w celu ograniczenia wchłaniania niepożądanych substancji do organizmu.²

Węgiel aktywny – na co jest wskazany?

Zyskuje na popularności jako składnik kosmetyków i wybielających past do zębów. Węgiel, na co, zgodnie z wiedzą medyczną, jest rekomendowany? Podstawowym wskazaniem do zastosowania węgla aktywowanego jest leczenie zatruć wybranymi lekami doustnymi i substancjami chemicznymi – m.in. paracetamolem czy trójpierścieniowymi lekami przeciwdepresyjnymi. Stosowanie węgla pomaga ograniczyć ich wchłanianie z przewodu pokarmowego. W przypadku niektórych leków może być także stosowany do procedury wymywania. Jest ona stosowana np. w przypadku kobiet planujących ciążę, które przyjmują leki niewskazane w tym stanie (np. niektóre preparaty przeciwreumatyczne).

Zgodnie z niektórymi charakterystykami produktów leczniczych, preparaty węgla mogą być również stosowane wspomagająco w leczeniu ostrej biegunki u dorosłych i dzieci powyżej 12. roku życia. Ze względu na silne właściwości adsorpcyjne należy zachować co najmniej dwugodzinny odstęp pomiędzy podaniem węgla a innymi lekami doustnymi. Węgiel może bowiem zmniejszać ich działanie terapeutyczne.¹

Węgiel aktywny na biegunkę – czy rzeczywiście jest rekomendowany?

W świetle aktualnych wytycznych stosowanie węgla aktywowanego w leczeniu ostrej biegunki powinno być rozważane ostrożnie i w wybranych przypadkach. Choć charakterystyki produktów leczniczych, które zawierają węgiel aktywowany, dopuszczają jego stosowanie u osób dorosłych i młodzieży powyżej 12. roku życia, należy podkreślić, że nie istnieją obecnie randomizowane badania kliniczne potwierdzające jego skuteczność w leczeniu biegunki – szczególnie u dzieci.

Co więcej, węgiel na biegunkę stosowany u pacjentów z zaburzeniami świadomości, spowolnioną perystaltyką jelit, odwodnieniem lub zaburzeniami elektrolitowymi wiąże się z ryzykiem. Jest to przeciwwskazane ze względu na możliwość wystąpienia powikłań, w tym aspiracji czy niedrożności jelit. Z tego względu preparat ten nie powinien być rutynowo zalecany w leczeniu ostrej biegunki.¹

Jak szybko działa węgiel na biegunkę?

Charakterystyki produktów leczniczych zawierających węgiel aktywowany jako składnik aktywny, nie podają informacji, po jakim czasie preparat osiąga stężenie terapeutyczne. Z dawkowania wynika natomiast, że nie utrzymuje się w organizmie zbyt długo – zaleca się podawanie preparatów z węglem co kilka godzin, wielokrotnie w ciągu dnia. ^3,4

Jeśli nie węgiel aktywny na biegunki, to co?

Choć węgiel na biegunkę przez lata był stosowany jako środek z wyboru, obecne wytyczne nie rekomendują jego użycia u dzieci. Alternatywą o udokumentowanej skuteczności i bezpieczeństwie jest smektyn dwuoktanościenny – czyli diosmektyt. To naturalny glinokrzemian o wyjątkowych właściwościach adsorpcyjnych i ochronnych.

Diosmektyt działa wielokierunkowo: wiąże wodę, toksyny bakteryjne oraz cząsteczki wirusów, w tym rotawirusy. Dzięki dużej lepkości wzmacnia barierę śluzową jelit, zwiększając jej odporność na uszkodzenia. Co istotne – nie wpływa na pasaż jelitowy, nie opóźnia wydalania patogenów i jest dobrze tolerowany. Metaanaliza badań klinicznych wykazała, że stosowanie smektynu u dzieci z ostrą biegunką może skrócić czas jej trwania nawet o dobę. Preparat występuje w postaci saszetek, a jego dawkowanie powinno być dostosowane do wieku pacjenta. Ze względu na silne właściwości adsorpcyjne, konieczne jest zachowanie dwugodzinnego odstępu od innych leków.¹

Oprócz adsorbentów, takich jak diosmektyt, w leczeniu biegunki u dzieci można stosować również leki antysekrecyjne z racekadotrylem. To substancja, której działanie polega na zmniejszeniu wydzielania wody i elektrolitów w jelicie cienkim, przy czym nie wpływa na motorykę jelit. Racekadotryl zatrzymuje biegunkę ze skutecznością sięgającą 95%.⁵

Jak postępować przy biegunce? Rekomendacje

Złota zasada w przypadku biegunki? Nawadniać, nawadniać i jeszcze raz – nawadniać. To najważniejszy element leczenia objawowego, a jego forma zależy od stopnia odwodnienia. U większości pacjentów z łagodnym lub umiarkowanym odwodnieniem wystarczy nawadnianie doustne – najlepiej odpowiednim płynem glukozowo-elektrolitowym. Schłodzony i podawany często w małych porcjach działa skuteczniej i jest lepiej tolerowany.

Leczenie dzieli się na dwa etapy:

• rehydratację – czyli szybkie uzupełnienie niedoborów płynów w ciągu pierwszych 3-4 godzin,
• fazę podtrzymującą – polegająca na stałym uzupełnianiu bieżących strat i stopniowym wprowadzaniu pokarmów (realimentacja).

W łagodnym przebiegu biegunki można rozważyć loperamid, który zmniejsza liczbę wypróżnień i poprawia komfort osoby chorej. Jest rekomendowany u dorosłych z łagodną, wodnistą biegunką, bez gorączki i objawów infekcji ogólnoustrojowej⁶

Źródła:

1. Czerwionka-Szaflarska, M., Adamska, I., & Gawryjołek, J. (2013). Porównanie właściwości adsorbentów: smektynu dwuoktanościennego i aktywowanego węgla leczniczego w terapii ostrej biegunki u dzieci. Pediatria i Medycyna Rodzinna, 9(1), 57-59.

2. Mohammad-Khah, A., & Ansari, R. (2009). Activated charcoal: preparation, characterization and applications: a review article. Int J Chem Tech Res, 1(4), 859-864.

3. Carbo medicinalis VP, 300 mg, tabletki, Charakterystyka Produktu Leczniczego

4. Węgiel leczniczy – kapsułki twarde, Medycyna Praktyczna – baza leków: https://www.mp.pl/pacjent/leki/lek/56680,Wegiel-leczniczy-kapsulki-twarde [Dostęp online: 07.04.2025]

5. Wasielica-Berger J., Ostra biegunka, Gastroenterologia Kliniczna. Postępy i Standardy 10.1 (2018): 14-22.

6. Piotr Daniel, Ewa Małecka-Wojciesko, Małgorzata Szczepanek, Biegunka, Medycyna Praktyczna,  Podręcznik Interna: https://www.mp.pl/interna/chapter/B16.I.1.2. [Dostęp online: 07.04.2025]